Marzec 31, 2017

Rola Rzecznika Praw Obywatelskich w postępowaniu wykonawczym

Rola Rzecznika Praw Obywatelskich w postępowaniu wykonawczym

praca zaliczeniowa na przedmiot: prawo karne wykonawcze

 

Kim jest Rzecznik Praw Obywatelskich?

Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) jest w Polsce jednoosobowym organem państwowym, który został ustanowiony jeszcze w roku 1987, natomiast faktycznie istniejący od 1988. Organ ten jest stanowiony i doprecyzowywany w art. 208-212 Konstytucji RP, a więc w Rozdziale IX, traktującym o Organach Kontroli Państwowej i Ochrony Prawa. Zadania Rzecznika reguluje Ustawa z dnia z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 1987 r. Nr 21, poz. 123 z pózn. zm.) Jest to organ specyficzny, ponieważ katalog potencjalnych kandydatów na to stanowisko jest ograniczony od początku, już w ustawie zasadniczej. Kandydat na to stanowisko nie może zajmować żadnego innego stanowiska państwowego z wyjątkiem stanowiska profesora w szkole wyższej, a także nie może wykonywać innych zajęć zawodowych w trakcie pełnienia funkcji. Bezstronność ma gwarantować zakaz przynależności do partii politycznej, czy związków zawodowych, a optymalne poświęcenie stanowisku ma ułatwić zakaz prowadzenia działalności publicznej, której nie dałoby się pogodzić z godnością tego urzędu, jak czytamy w art. 209 Konstytucji RP. Aktualnym Rzecznikiem Praw Obywatelskich jest Adam Bodnar związany z warszawskim środowiskiem prawniczym i Helsińską Fundacją Praw Człowieka.[1]

Czym jest prawo karne

Prawo karne wykonawcze stanowi z kolei ogół norm prawnych, które regulują wykonywanie kar i innych środków penalnych, przewidzianych w prawie karnym procesowym i materialnym, prawie wykroczeń, a także prawie skarbowym na podstawie prawomocnych lub podlegających wykonaniu decyzjach sądowych[2]. Reguły egzekwowania kar określono zwłaszcza w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks Karny Wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z pózn. zm.) Kodeks ten reguluje warunki sposobu i odbywania kar, gwarantuje skazanym prawa i wolności obywatelskie, których ograniczenie może się odbywać tylko w formie ustawy. Warto zauważyć, że sama nauka prawa karnego wykonawczego sięga do najróżniejszych innych dziedzin, będących przedmiotem badań, a pozornie odległych prawu, jak na przykład socjologia, pedagogika, psychologia, psychiatria, ale nie tylko, ponieważ nie do przecenienia okazują się tez nauki pomocnicze prawa karnego takie jak: nauka polityki kryminalnej czy kryminologia. Ogólnie można stwierdzić, że wysiłki organów państwowych skupiają się na zrealizowaniu i wyegzekwowaniu zasądzonej kary oraz na ponownym zaprowadzeniu praworządności wśród skazanych, przez różne formy resocjalizacyjne, które przebiegają z różnym skutkiem. Nieustannie toczy się dyskusja dotycząca efektywności podejmowanych środków resocjalizacyjnych. W skrócie pojęcie prawa karnego wykonawczego można podsumować stwierdzeniem prof. Zbigniewa Hołdy, który subtelnie podkreśla, że: „Przedmiotem prawa karnego wykonawczego jest (…) bardzo delikatna materia, gdzie państwo demonstruje swoją siłę i stosuje drastyczne środki, a człowiek łatwo może paść jego ofiarą.”

A więc do rzeczy…

Konstytucja RP w art. 208 definiuje RPO jako strażnika wolności i praw człowieka i obywatela, zawartych zarówno w ustawie zasadniczej, jak i w innych aktach normatywnych. W niniejszej pracy postaram się przedstawić rolę tego ważnego urzędnika państwowego w procesie karnym wykonawczym i na początku krótko wspomnę o tym, że w Polsce Rzecznik Praw Obywatelskich jest jednym z tzw. rzeczników interesu społecznego. Jest to osobna kategoria uczestników postępowania karnego, którzy mogą w nim działać. Nie są oni przedstawicielami stron, ani nie działają w ich imieniu. Reprezentują oni szeroko pojęty interes społeczny, publiczny nawet wtedy, gdy dokonują czynności korzystnej wobec określonej strony, nie działają jednak „w zastępstwie” którejkolwiek ze stron. Stanowisko procesowe rzeczników interesu społecznego jest niejednolite, by poszczególne organy mogły zawsze zachować niezależność od stron procesowych. Zakres ich uprawnień jest ściśle określony w k.p.k. oraz ustawach szczególnych. Sama nazwa rzeczników interesu społecznego jest nieformalna, ponieważ nie występuje w Kodeksie, a zatem jest to konstrukcja teoretyczna bazująca na niektórych przepisach k.p.k., które to przewidują udział w postępowaniu wykonawczym innych uczestników [3],[4],[5]. Warto tu dodać, że Rzecznik Praw Obywatelskich jest jednym z naczelnych organów państwowych i zarazem jedynym z rzeczników interesu społecznego umocowanym w Konstytucji, a zakres możliwych podejmowanych przez niego działań w toku procesu wykonawczego jest niezwykle szeroki w porównaniu do pozostałych rzeczników interesu społecznego.

RPO i proces karny wykonawczy

Jeśli chodzi o rolę Rzecznika Praw Obywatelskich w procesie wykonawczym to już w art. 1.1 ust. 4 ustawy o RPO wymienione zostaje jedno z podstawowych zadań, którym jest monitowanie systemu penitencjarnego pod kątem przestrzegania braku tortur oraz okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania. Do realizacji tych zadań, udzielono mu kompetencji, z których do głównych można zaliczyć lex specialis zawartą w art. 8b §1 k.k.w, a nad którą się pochylę w pierwszej kolejności, a która to daje RPO nieograniczoną możliwość wizytacji polskich jednostek penitencjarnych w ramach Krajowego Mechanizmu Prewencji[6]. Jak już zaznaczyłem, dostęp RPO do takich placówek jest nieograniczony nie tylko ze względu na ilość wizytacji, ale przede wszystkim ze względu na porę- wizytacja może odbyć się przez 7 dni w tygodniu, 24 godziny na dobę. Celem wizytacji jest kontrola realizacji Protokołu fakultatywnego do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku dnia 18 grudnia 2002r, które zostało wyrażone we wspomnianym przeze mnie artykule 1.1 ust. 4 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich. W Polsce do realizacji tych postanowień stworzono specjalnie Krajowy Mechanizm Prewencji, którego zadaniem jest działanie mające na celu niedopuszczenie do ich łamania. Do tego mechanizmu należą wspomniane wcześniej nieograniczone możliwości wizytacji placówek więziennych oraz wynikające z nich raporty. Podczas wizytacji zarówno kadra, jak i osadzeni mogą do RPO (lub jego przedstawiciela, oczywiście) kierować wnioski i skargi, które ten musi przeanalizować. Należy tu zaznaczyć, że art. 102 k.k.w. zawierający prawa skazanego wymienia w punkcie 10. możliwość złożenia wniosku do RPO w nieobecności innych osób.

Kompetencje Rzecznika

Sam RPO może przedstawić różnego rodzaju rekomendacje właściwym władzom placówek w celu poprawy sposobu traktowania oraz warunków bytowych osób pozbawionych wolności oraz zapobiegania torturom oraz innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, mając tu oczywiście na uwadze obowiązujące normy wynikające z przynależności do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Aby tego dokonać w sposób rzetelny RPO może żądać dostępu do wszystkich informacji dotyczących osób pozbawionych wolności, a także dostępu do wszystkich informacji dotyczących ich traktowania i warunków przetrzymywania oraz miejsc ich aktualnego pobytu, co gwarantuje mu uprawnienie zawarte w art. 8b§1 k.k.w. Ten sam paragraf daje Rzecznikowi Praw Obywatelskich możliwość prywatnej rozmowy z wybranymi przez siebie osadzonymi, bez świadków, a jeśli to konieczne to z tłumaczem. Taką rozmowę RPO może rejestrować zarówno akustycznie jak i wizualnie, a nagrania musi następnie przechowywać w specjalnie zabezpieczonych pomieszczeniach, do których wstępu nie mają osoby nieupoważnione. Okres przechowywania tych dokumentów to czas niezbędny do rozwiązania danej sprawy, lecz nie dłuższy niż 10 lat. Udostępnienie tych materiałów może nastąpić jedynie na rzecz osoby nagranej, jej ustawowego przedstawiciela lub pełnomocnika, jak stanowi k.p.k.[7],[8]

Podczas omawiania uprawnień RPO związanych z kontaktem ze skazanymi nie należy zapominać o zawartym w art. 8a§3 k.k.w. zakazie cenzury jego korespondencji ze skazanym, co zostało także powtórzone w art.102 pkt. 11 k.k.w. w katalogu najważniejszych praw skazanego. Ponadto art. 217b§2 zastrzega, że taką korespondencję należy przesyłać niezwłocznie i bezpośrednio do adresata.

W ramach Krajowego Mechanizmu Prewencji Rzecznik Praw Obywatelskich może także przedstawiać propozycje i uwagi do obowiązujących oraz będących w fazie projektu przepisów prawnych dotyczących postępowania karnego wykonawczego oraz karnego procesowego we właściwym zakresie. Oprócz tego może kierować wnioski do Trybunału konstytucyjnego o ustalenie zgodności z Konstytucją aktów wydawanych przez naczelne organy państwowe, które dotyczą poruszanej materii.

Niezwykle istotnym nurtem w działalności RPO są jego wystąpienia ogólne w sprawie warunków panujących w zakładach karnych i aresztach śledczych, postępowania z osobami pozbawionymi wolności etc. Wystąpienia takie dotyczą zarówno pojedynczych placówek jak i ogólnego obrazu polskiego więziennictwa. Warto zauważyć, że często przy okazji takich sprawozdań pojawia sie temat przewlekłości postępowania sądowego, jednak z drugiej strony nie należy podzielać przekonania, że te wystąpienia nic w polskim systemie nie zmieniają, ponieważ niejednokrotnie miały ogromny wpływ dla losów konkretnych spraw karnych. Zwykle jednak takie wystąpienia są dosyć dokuczliwe dla administracji, ponieważ wykazują uchybienia zarządów placówek, co często zmusza te do realizacji celów w danym momencie nieosiągalnych. Dla przykładu można tu podać rozwiązanie przeludnienia i poprawa dokumentów, które go nie wykazywały, ale są też zalecenia całkiem możliwe do natychmiastowej realizacji jak: zwiększenie temperatury w pomieszczeniach podczas zimy, czy po prostu przestrzeganie obowiązujących norm dotyczących obchodzenia się z więźniami.[9]

Nie taki zwykły organ

Nie można pominąć też niezwykle ważnego uprawnienia, które oprócz Rzecznika Praw Obywatelskich przysługuje tylko Prokuratorowi Generalnemu, Naczelnemu Prokuratorowi Wojskowemu, a od roku 2014 także Ministrowi Sprawiedliwości (aktualnie stanowiska PG i MS są połączone). Kompetencja ta została wyrażona w art. 521 k.p.k. i zezwala RPO na wniesienie kasacji „nadzwyczajnej”. Uprawnienie to polega na możliwości odwołania się od prawomocnego wyroku, a wyrażając się precyzyjnie to tylko i jedynie prawomocnego wyroku orzeczonego przez sąd odwoławczy. Zatem w tym zakresie uprawnienia RPO są szersze przedmiotowo nawet od uprawnień stron procesowych. Takim odwołaniem Rzecznik nie może wyręczać obywateli w ich staraniach o uchylenie lub zmianę prawomocnych orzeczeń, bowiem nie wolno zapominać, że nie jest stroną w procesie. Procedura wygląda w ten sposób, że strona niezadowolona może sama skierować wniosek do Ministra Sprawiedliwości o złożenie na jej korzyść nadzwyczajnej rewizji orzeczenia sądowego. Dopiero po odmowie wyżej wymienionego ministra, Rzecznik Praw Obywatelskich rozważa, czy wniesienie kasacji nie jest przypadkiem konieczne. Gdy nie podziela stanowiska Ministra Sprawiedliwości, może złożyć na korzyść obywatela rewizję nadzwyczajną. Warto dodać, że RPO nie dotyczy określony w k.p.k. termin złożenia odwołania.

Szczególne uprawnienia

Do naprawdę wyjątkowych sytuacji możemy zaliczyć taką, gdzie Rzecznik występuje z kasacją nadzwyczajną jeszcze zanim obywatel wyczerpie otwarte dla niego możliwości ubiegania się zastosowanie takiej rewizji przez Ministra Sprawiedliwości. Muszą mianowicie nastąpić łącznie następujące warunki:

– zainteresowany jest osobą bezradną,

– naruszenie jego praw wydaje się oczywiste,

– cała sprawa ma charakter precedensowy[10].

Jak zatem nietrudno stwierdzić, takie sytuacje stanowią absolutny margines ogółu działań Rzecznika Praw Obywatelskich i choć są na co dzień pomijane milczeniem jako nieistotne, to ze względu na, nie da się ukryć, szerokie kompetencje do ingerowania w trwający proces karny nie wolno o nich zapomnieć.

Epilog

Podsumowując, rola i pozycja Rzecznika Praw Obywatelskich w polskim procesie wykonawczym jest nie do przecenienia. Kompetencje, które dają mu większą swobodę działania niż stronom procesowym, obdarzają go bezsprzecznym prymatem wśród rzeczników interesu społecznego. Także jego wkład w szeroko pojęty rozwój polskiego więziennictwa pozwala go przyrównać do pracy mrówki, która ciężko pracuje drążąc podziemne tunele mrowiska, których postronny obserwator na co dzień nie jest w stanie zauważyć. Jako dowód mogą posłużyć statystyki, które jednoznacznie wskazują, że co 12 sprawa wniesiona do RPO dotycząca prawidłowości i sposobu odbywania kary pozbawienia wolności znajduje uzasadnienie, a ilość takich spraw kształtuje się w ostatnich latach na poziomie około 4 tysięcy, co pokazuje, że statystycznie niemal codziennie czyjś wniosek zostaje uznany za uzasadniony. Dotychczasowi Rzecznicy Praw Obywatelskich to osoby niezwykle oddane sprawom Polski i jej obywateli i nie jest dziełem przypadku, że każdy z nich został w przeszłości odznaczony najwyższymi orderami państwowymi oraz naukowymi. Można przypuszczać, że piastujący to stanowisko od września 2015 roku Adam Bodnar podoła stojącym przed nim wyzwaniom i zasłuży na najwyższe państwowe odznaczenia.

 

 

Michał Drozda

 

2. rok stacjonarnych studiów prawniczych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Praca zaliczeniowa na przedmiot: Prawo karne wykonawcze w semestrze zimowym roku akademickiego 2015-2016

 

W większości przypadków tekst jest syntezą podobnych informacji zawartych w kilku źródłach, które też często ciężko podać jako bezpośrednie źródło danego fragmentu pracy.

Kompletna bibliografia pracy:

1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polski z 1997r.
2. USTAWA z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy – stan prawny na 08.09.2015r. wyd. WoltersKulwer, Warszawa 2015
3. USTAWA z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego – tekst ujednolicony z 12.02.2016
4. USTAWA z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich – tekst jednolity (Dz.U. z 2014r., poz 1648)
5. W. Daszkiewicz: „Proces karny – część ogólna, wydanie 3. uzupełnione” wyd. ars boni et aequi, Poznań 1996
6. „Nowy Kodeks Karny Wykonawczy – wybrane zagadnienia” wyd. Wydawnictwo Stowarzyszenia Komorników Sądowych „CURRENDA”, Sopot 1998
7. W. Daszkiewicz: „Prawo karne procesowe- zagadnienia ogólne tom I” wyd. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000
8. S. Waltoś: „Proces Karny” wyd. LexisNexis, Warszawa 2009
9. A. Gerecka-Żołyńska, W. Sych: „Prawo karne wykonawcze – zagadnienia procesowe” wyd. Wolters Kulwer SA, Warszawa 2014
10. T. Grzegorczyk, J. Tylman: „Polskie postępowanie karne wydanie 9.” wyd. LexisNexis, Warszawa 2014
11. T. Szymanowski, J. Migdał: „Prawo karne wykonawcze i polityka penitencjarna” wyd. WoltersKuwer, Warszawa 2014
12. M. Królikowski, R. Zawłocki: „Prawo karne” wyd. C.H. Beck, Warszawa 2015
13. prof. nadzw. SWPS w Warszawie dr Ryszard Czerniawski: „Krajowy mechanizm prewencji – funkcje i zadania Rzecznika Praw Obywatelskich”
14. prof. nadzw. UWr dr hab. Tomasz Kalisz: materiały dydaktyczne dla studentów

[1] W. Daszkiewicz: „Prawo karne procesowe- zagadnienia ogólne tom I” wyd. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000

[2] za A. Gerecka-Żołyńska, W. Sych: „Prawo karne wykonawcze – zagadnienia procesowe” wyd. Wolters Kulwer SA, Warszawa 2014

[3] W. Daszkiewicz: „Proces karny – część ogólna, wydanie 3. uzupełnione” wyd. ars boni et aequi, Poznań 1996

[4] T. Grzegorczyk, J. Tylman: „Polskie postępowanie karne wydanie 9.” wyd. LexisNexis, Warszawa 2014

[5] „Nowy Kodeks Karny Wykonawczy – wybrane zagadnienia” wyd. Wydawnictwo Stowarzyszenia Komorników Sądowych „CURRENDA”, Sopot 1998

[6] A. Gerecka-Żołyńska, W. Sych: „Prawo karne wykonawcze – zagadnienia procesowe” wyd. Wolters Kulwer SA, Warszawa 2014

[7] prof. nadzw. UWr dr hab. Tomasz Kalisz: materiały dydaktyczne dla studentów

[8] prof. nadzw. SWPS w Warszawie dr Ryszard Czerniawski: „Krajowy mechanizm prewencji – funkcje i zadania Rzecznika Praw Obywatelskich”

[9] T. Szymanowski, J. Migdał „Prawo karne wykonawcze i polityka penitencjarna” wyd. Wolters Kuwer SA, Warszawa 2014

[10] S. Waltoś: „Proces Karny- zarys systemu” wyd. LexisNexis, Warszawa 2009